Giới thiệu chung

Sông Mê Công với chiều dài 4.909 km, bắt nguồn từ vùng núi cao Thanh Hải (Trung Quốc) ở độ cao 5224m, chảy qua tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) rồi  qua các nước Myanma, Thái Lan, Lào, Campuchia, Việt Nam và đổ ra Biển Đông. Với diên tích  lưu vực 795.000 km², hàng năm sông Mê Công sinh ra tổng lượng dòng chảy khoảng 475 tỷ m³. Lượng nước phong phú kết hợp với thế năng lớn của dòng chảy đã tạo nên một lưu vực Mê Công có một tiềm năng về thủy điện rất lớn.

(Báo cáo Đánh giá tác động môi trường chiến lược thủy điện dòng chính Mê Công – MRCS, 2010)

Từ nhiều thập niên trước, các quốc gia có tiềm năng thủy điện đã tiến hành nghiên cứu và xây dựng các nhà máy thủy điện tập trung trên các dòng nhánh. Đến nay các dự án thủy điện trên các dòng nhánh của sông Mê Công phát triển hết sức mạnh mẽ với khoảng 100 dự án ở Lào, 7 dự án của Thái Lan, Việt Nam và Campuchia mỗi nước có 14 dự án đã và đang được nghiên cứu xây dựng . Ở trên dòng chính, riêng phía Trung Quốc hiện có 4 nhà máy thủy điện lớn đang vận hành, đến năm 2020 sẽ có tổng cộng 8 nhà máy thủy điện lớn được đưa vào khai thác với tổng công suất 15.650 MW và hệ thống hồ chứa có tổng dung tích khoảng trên 40 tỷ m³. Gần đây 02 trong số,11 dự án thủy điện đập dâng trên dòng chính sông Mê Công là Xay-nha-bu-ly và Đôn-sa Hồng của Lào đã được xây dựng và đưa vào vận hành cho dù có nhiều ý kiến đề nghj tạm dừng xây dựng các công trình này cho tới khi đánh giá được đầy đủ các tác động tiềm tàng mà các công trình này gây ra. Hiện nay việc nghiên cứu tác động của từng dự án và cả bậc thang thủy điện trên dòng chính sông Mê Công vẫn đang được các bên tiến hành.(Báo cáo Đánh giá tác động môi trường chiến lược thủy điện dòng chính Mê Công – MRCS, 2010)

Việc phát triển thủy điện trên lưu vực sông Mê Công đóng góp quan trọng cho nhu cầu năng lượng phục vụ nền kinh tế của mỗi nước. Tuy vậy các dự án này đều được cho rằng sẽ có những tác động và ảnh hưởng tiêu cực tới các nước hạ lưu, đặc biệt là những ảnh hưởng đến dòng chảy, phù sa và dinh dưỡng, sản lượng thủy sản và sinh kế của người dân ven sông.

Trước tình hình phát triển thủy điện ồ ạt trên lưu vực, nhằm đáp ứng được mục tiêu của Hiệp định Hợp tác Phát triển Bền vững Lưu vực sông Mê Công năm 1995 (Hiệp định Mê Công 1995), từ năm 2007-2008 Ủy hội sông Mê Công quốc tế (MRC) đã xác lập Sáng kiến Thủy điện Bền vững (ISH) với mục tiêu chính: “Hỗ trợ các nước thành viên trong việc quyết định Phát triển và Quản lý thủy điện trên cơ sở Quản lý Tổng hợp Tài nguyên nước trên toàn lưu vực, thông qua các cơ chế được thiết lập của MRC và các hệ thống tiêu chuẩn quốc gia, phù hợp với Hiệp định Mê Công 1995“.

Để đạt được mục tiêu tổng quát đó, 4 nhiệm vụ chính của ISH được đưa ra:

• Tăng cường truyền thông và hợp tác giữa các nước thành viên và các bên liên quan khác trong lĩnh vực phát triển thủy điện ở lưu vực.
• Xây dựng một cơ sở kiến thức (dữ liệu và thông tin) về thủy điện
• Hỗ trợ kỹ thuật cho các cơ quan liên quan của các nước thành viên.
• Xây dựng các biện pháp nhằm nâng cao tính bền vững của các dự án thủy điện.

Các đóng góp chính của ISH cho hợp tác Ủy hội sông Mê Công quốc tế là:

• Hỗ trợ tiến trình tham vấn cho các dự án thủy điện dòng chính sông Mê Công.
• Một báo cáo Đánh giá môi trường chiến lược (SEA) về các đập thủy điện được đề xuất trên dòng chính hạ lưu vực Mê Công, bản SEA này đánh giá những cơ hội và rủi ro tiềm tàng các dự án.
• Cung cấp cho một số cơ quan liên quan một công cụ đánh giá nhanh tính bền vững của thủy điện. Công cụ này có thể được dùng như công cụ kiểm chứng cho các tiến trình đánh giá tác động môi trường và đánh giá môi trường chiến lược.
• Bước đầu chuẩn bị cho việc lập Cơ chế chia sẻ lợi ích (BSM) của dự án thủy điện
• Tập huấn về cách tiếp cận và cách sử dụng Công cụ đánh giá nhanh tính bền vững của thủy điện. Tổ chức các hội thảo tại quốc gia giới thiệu phương pháp Đánh giá môi trường chiến lược.
• Giúp tăng cường hợp tác với các quốc gia thượng lưu cũng như những lưu vực sông quốc tế khác.

Trong thời gian tới, ISH tiếp tục tập trung vào các hoạt động ưu tiên sau:

• Tiếp tục hỗ trợ cho quá trình tham vấn của các dự án thủy điện tuân thủ Thủ tục Thâm vấn và Thông báo trước trong Hiệp Định Mê Công 1995.
• Nâng cao trong nhận thức về thủy điện bền vững, nâng cao đối thoại giữa các bên liên quan nhằm đưa yếu tố bền vững vào thực tiễn thủy điện ở Hạ lưu vực Mê Công
• Tăng cường năng lực kỹ thuật về Hệ thống cơ sở dữ liệu thủy điện
• Những yếu tố về thủy điện bền vững được đưa vào các hệ thống quy hoạch vùng, tiểu lưu vực, khu vực Mê Công và các khung pháp lý một cách có hệ thống và minh bạch hơn
• Các công cụ đánh giá tính bền vững của thủy điện được đưa vào các dự án và các cấp tiểu lưu vực để đo lường và đánh gía tiến trình thủy điện bền vững. Đổi mới các cơ chế tài chính đặc biệt là chia sẻ lợi ích (BSM) liên quan tới thủy điện ở Hạ lưu vực Mê Công.