Các Thủ tục sử dụng nước và các Hướng dẫn kỹ thuật
Để cụ thể hoá các điều khoản và quy định của Hiệp định Mê Công tạo điều kiện thực hiện hiệu quả Hiệp định, Uỷ hội sông Mê Công quốc tế đã thông qua bộ quy chế sử dụng nước và các hướng dẫn kỹ thuật để thực hiện các quy chế này. Cụ thể như sau:
Đối với quản lý tổng hợp tài nguyên nước nói chung, quản lý lưu vực sông nói riêng, đặc biệt là lưu vực sông quốc tế, vấn đề thu thập số liệu và chia sẻ thông tin luôn là vấn đề quan trọng hàng đầu. Trong Công ước Liên hợp quốc 1997, chia sẻ thông thông tin số liệu được đưa thành một nguyên tắc của hợp tác và quản lý lưu vực sông quốc tế, và Hiệp định Mê Công cũng đã có các quy định cụ thể về hoạt động quan trọng này. Với mục tiêu nhằm tăng cường trao đổi thông tin số liệu giữa các quốc gia thành viên, đảm bảo việc truy cập rộng rãi các số liệu thông tin của Ủy hội đặt tại Ban Thư ký và giúp tăng cường hiểu biết và hợp tác giữa các quốc gia thành viên trên tinh thần xây dựng, các bên cùng có lợi, Thủ tục Trao đổi và Chia sẻ thông tin số liệu đã xác lập các kênh chuyển giao và truy cập thông tin số liệu trong Ủy hội và với các đối tác bên ngoài, quy định phương thức, nội dung, định dạng của trao đổi và chia sẻ, quy định vai trò và nghĩa vụ của các bên có liên quan nhằm thực hiện hiệu quả các hoạt động này.
Thủ tục Trao đổi và Chia sẻ thông tin số liệu đã được các quốc gia thành viên triển khai thực hiện liên tục và thường xuyên trong nhiều năm qua. Hiện Ủy hội đã xây dựng được cơ chế chia sẻ thông tin số liệu với các quốc gia thành viên Ủy hội và bộ cơ sở dữ liệu tương đối đầy đủ về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội của lưu vực. Ngoài số liệu do các quốc gia thành viên chia sẻ, Ủy hội đã luôn tập trung ưu tiên và nguồn lực cho tăng cường các mạng quan trắc về khí tượng-thủy văn, chất lượng nước, thủy sản, phù sa, sinh thái, bao gồm cả trang thiết bị quan trắc, hệ thống truyền tín hiệu, đào tạo cán bộ kỹ thuật cho các quốc gia thành viên. Bộ cơ sở dữ liệu của Ủy hội đã phục vụ đắc lực cho thực hiện các chương trình/hoạt động hợp tác và nghiên cứu của Ủy hội, hỗ trợ hiệu quả cho các hoạt động xây dựng chiến lược, chương trình hành động, thực hiện nghiên cứu và dự án của các quốc gia thành viên và đáp ứng các yêu cầu và quan tâm của cộng đồng trong lưu vực.
Trong một lưu vực sông quốc tế có nhiều hoạt động phát triển gia tăng nhanh chóng, có thể gây nhiều tác động xuyên biên giới bất lợi, thì ngoài việc tăng cường trao đổi và chia sẻ thông tin số liệu về các hoạt động này, yêu cầu phải được tham vấn hỏi ý kiến để đi đến thỏa thuận ngày càng trở nên cấp bách. Đề cập đến yêu cầu này, Công ước Liên hợp quốc1997 đã đề xuất một số hình thức tham vấn với các mức độ tham gia từ thấp đến cao cần được thực hiện trong quản lý lưu vực sông quốc tế. Căn cứ vào đề xuất đó và kinh nghiệm từ các lưu vực sông quốc tế khác, Ủy hội sông Mê Công quốc tế đã thống nhất một Thủ tục cho các tiến trình tham vấn từ thông báo tới tham vấn và cuối cùng là thỏa thuận nhằm giúp các quốc gia thành viên Uỷ hội thực hiện Quy chế sử dụng nước và chuyển nước ra ngoài lưu vực nêu trong Hiệp định; tăng cường hợp tác và hiểu biết tốt hơn giữa các quốc gia thành viên Uỷ hội sông Mê Công quốc tế trên tinh thần xây dựng và cùng có lợi để đảm bảo sử dụng và quản lý hiệu quả và bền vững tài nguyên nước và các tài nguyên liên quan trong lưu vực sông Mê Công.
Các mức độ tham vấn này cũng đã được gắn liền với các yếu tố về cấp độ ưu tiên trong quản lý lưu vực sông Mê Công là tập trung vào dòng chính và mùa khô (Điều 6). Thủ tục Thông báo, Tham vấn trước và Thỏa thuận (2003) quy định có ba cấp tham vấn giữa các quốc gia thành viên trong khuôn khổ hợp tác của Ủy hội là thông báo, tham vấn trước và thỏa thuận, đi từ mức độ ràng buộc thấp tới cao cho các đề xuất sử dụng nước (dự án, công trình) có liên quan đến cấp độ ưu tiên nêu trên.
Đến nay, đã có 72 dự án lớn nhỏ trên toàn lưu vực được các quốc gia đệ trình lên Ủy ban Liên hợp xem xét, trong đó có 59 dự án dưới dạng thông báo và 7 dự án thủy điện dòng chính dạng tham vấn, trong đó đã hoàn thành tham vấn cho 5 dự án thủy điện dòng chính sông Mê Công (Xay-nha-bu-ly, Đôn Sa-hong, Pắc Beng, Pắc Lay và Luông Phra-bang), đang tham vấn cho dự án thủy điện Sa-na-kham, và sẽ triển khai tham vấn cho dự án thủy điện Phua Ngòi.
Sau mỗi đợt tham vấn, Ủy hội và các quốc gia thành viên đã tiến hành xem xét, rút kinh nghiệm cho việc triển khai loại hình tham vấn trước, chủ yếu liên quan đến yêu cầu về thông tin số liệu, thời gian cấp thông tin và phản hồi, các yêu cầu về đánh giá tác động, thiết kế, các biện pháp giảm nhẹ tác động đối với từng lĩnh vực có liên quan, và yêu cầu về các hoạt động hỗ trợ khác như chương trình quan trắc, nghiên cứu bổ sung, tăng cường chia sẻ thông tin số liệu, và tổ chức các hình thức truyền thông tham vấn với các cộng đồng… Bên cạnh đó, Ủy hội cũng đã hoàn chỉnh Hướng dẫn thiết kế các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mê Công và nâng cao chất lượng Báo cáo kỹ thuật của Ban Thư ký để giúp cho quá trình tham vấn.
Trong các quy định của Công ước Liên hợp quốc 1997, quy mô và mức độ sử dụng nước được coi là một trong những yếu tố quan trọng nhất để đánh giá một dự án hoặc hoạt động sử dụng nước có công bằng và hợp lý không. Vì vậy, việc thường xuyên giám sát tình hình sử dụng nước có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với quản lý lưu vực sông, đặc biệt là đối với lưu vực sông quốc tế. Ý thức được tầm quan trọng của yêu cầu này, Ủy hội sông Mê Công quốc tế bên cạnh việc xây dựng các quy chế quy định quy trình của các hoạt động quản lý lưu vực sông chủ chốt nêu trên, thì cũng đã xây dựng một Thủ tục Giám sát sử dụng nước nhằm giúp việc giám sát sử dụng nước trong lưu vực và chuyển nước ra ngoài lưu vực và tăng cường hợp tác và hiểu biết lẫn nhau trên cơ sở một hệ thống giám sát sử dụng nước minh bạch và tin cậy. Thủ tục này cùng với Hướng dẫn kỹ thuật thực hiện Thủ tục đã quy định chi tiết yêu cầu xây dựng một hệ thống giám sát sử dụng nước của Ủy hội ở Hạ lưu vực sông Mê Công tập trung vào giám sát sử dụng nước trong lưu vực và chuyển nước ra ngoài lưu vực, và quan hệ hợp tác điều phối giữa Ủy hội với các quốc gia thành viên trong triển khai thực hiện.
Việc thực hiện Thủ tục này đã được thí điểm triển khai trong phạm vi quốc gia thông qua các dự án thí điểm. Trên cơ sở kết quả của dự án điểm, các quốc gia thành viên đang xem xép áp dụng các phương pháp của dự án điểm này cho việc giám sát sử dụng nước trên toàn lưu vực.
Ngoài các quy chế quy định các quy trình thực hiện các nhiệm vụ hoặc hoạt động quản lý lưu vực sông nêu trên, Ủy hội còn xác lập hai Thủ tục quy định về quản lý số lượng nước và chất lượng nước, trong đó Thủ tục duy trì dòng chảy trên dòng chính liên quan đến các nguyên tắc và quy tắc nhằm giúp Ủy hội và các quốc gia thành viên thực hiện hiệu quả các quy định tại các Điều 6 và 26 của Hiệp định Mê Công.
Để giúp thực hiện Thủ tục này hiện các quốc gia đã và đang tiến hành xây dựng Hướng dẫn kỹ thuật chi tiết, trong đó xác định hệ thống các trạm quan trắc thủy văn vùng Hạ lưu vực Mê Công; ngưỡng dòng chảy tự nhiên bình quân tháng nhỏ nhất trong mùa khô; dòng chảy ngược tự nhiên trên sông Tonle Sap trong mùa mưa; đỉnh lũ bình quân ngày không lớn hơn lưu lượng lũ tự nhiên trung bình trong mùa lũ… trách nhiệm và quan hệ công tác giữa các cơ quan có liên quan của các quốc gia thành viên và Ban Thư ký Ủy hội trong thực hiện Thủ tục này. Việc xác định các ngưỡng dòng chảy trong cả mùa khô và mùa mưa sẽ được thường xuyên cập nhật, đặc biệt trong bối cảnh ảnh hưởng ngày càng tăng do vận hành của các đập của Trung Quốc ở Vân Nam và do hiện tượng biến đổi khí hậu trong lưu vực.
Trong các đánh giá liên quan đến tài nguyên nước, bên cạnh khái niệm về số lượng nước luôn có chất lượng nước, hay một nguồn nước có thể sử dụng được cho các mục tiêu thực tế nhất định. Do vậy bên cạnh thủ tục về số lượng nước, Thủ tục về Chất lượng nước đã được xây dựng, trên cơ sở tinh thần của hầu hết các nguyên tắc hợp tác trong Hiệp định Mê Công, nhằm xác lập một khung hợp tác cho việc duy trì chất lượng nước trên dòng chính sông Mê Công. Thủ tục cũng quy định các quốc gia thành viên cần duy trì và tăng cường mạng lưới quan trắc chất lượng nước, Tiêu chuẩn chất lượng nước trên lưu vực sông Mê Công, giải pháp khắc phục sự cố và cơ chế hợp tác ứng phó với trường hợp khẩn cấp về chất lượng nước.
Thủ tục Chất lượng nước đã được các quốc gia thành viên triển khai thực hiện liên tục và thường xuyên trong nhiều năm qua nhờ mạng quan trắc chất lượng nước vùng Hạ lưu vực sông Mê Công của Ủy hội. Kết quả quan trắc được tổng hợp trong cơ sở dữ liệu của Ủy hội và là cơ sở xây dựng báo cáo hàng năm về đánh giá hiện trạng và xu thế chất lượng nước sông Mê Công, đóng góp cho công tác quản lý và bảo vệ nguồn nước sông Mê Công của Ủy hội và các quốc gia thành viên.
Thủ tục sẽ giúp các quốc gia thành viên theo dõi và ứng phó hiệu quả và kịp thời với các sự cố về chất lượng nước không chỉ trên lưu vực sông Mê Công mà còn trên các sông xuyên biên giới khác thông qua mạng quan trắc và các hệ thống dự báo và cảnh báo có liên quan. Thủ tục cũng là một hướng dẫn mang tính đột phá của Ủy hội liên quan đến yêu cầu phải luôn gắn kết hai mặt quan trọng của tài nguyên nước, là số lượng nước và chất lượng nước, trong quản lý lưu vực sông quốc tế.
Bên cạnh Bộ Quy chế sử dụng nước nêu trên, Ủy hội còn ban hành các Hướng dẫn kỹ thuật nhằm giúp Ủy hội và các quốc gia thành viên có thêm căn cứ và cơ sở kỹ thuật trong triển khai thực hiện dễ dàng và hiệu quả các quy định kỹ thuật của Bộ Quy chế này. Ngoài ra, Ủy hội cũng đã xây dựng Hướng dẫn kỹ thuật chính về thiết kế các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mê Công và Hướng dẫn kỹ thuật về đánh giá tác động môi trường xuyên biên giới. Hai Hướng dẫn kỹ thuật này đã được các quốc gia thành viên Ủy hội áp dụng trong quá trình tiến hành tham vấn cho các dự án thủy điện trên dòng chính sông Mê Công, qua đó hỗ trợ các quốc gia thành viên tăng cường trách nhiệm quốc gia đối với Ủy hội về các vấn đề xuyên biên giới.